Nieistniejące kościoły Krakowa

Kościół św. Filipa i św. Jakuba

Kościół św. Filipa i św. Jakuba istniał swego czasu na miejscu dzisiejszego ogrodu ojców misjonarzy za kościołem św. Wincentego à Paulo na Kleparzu, na północ od Rynku Kleparskiego. Powstał w XIV w., zapewne jako drugi kościół kleparski (po farze św. Floriana). Pierwsza wzmianka o nim w dokumentach znajduje się w księgach ławniczych krakowskich pod rokiem 1373. Nie znamy dokładnej daty jego budowy, prawdopodobnie powstał przed lokacją Kleparza z uwagi na położenie odbiegające od wytyczonej wówczas szachownicy ulic. Ze wzmianek Jana Długosza o patronacie sprawowanym przez przedstawicieli rodu Nowinów (kościół posiadał też uposażenie na dochodach z ich dóbr) można przypuszczać, że fundatorem byli jego członkowie (Nowińczycy z Minogi koło Skały).

Był skromnych rozmiarów, skoro źródła zwykle mówią o nim capella, murowany tylko częściowo. Prawdopodobnie padł ofiarą pożaru Kleparza w 1476 r., spłonął też w wielkim pożarze w 1528 r. Nie wiemy, kiedy został odbudowany. W 1561 r. w aktach lustracji figuruje jurydyka św. Filipa i Jakuba, obejmująca 6 domów oraz folwark. W aktach wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła z 1599 r. kościół został opisany jako murowana kaplica. Zniszczony został ponownie podczas potopu szwedzkiego. Dawne krakowskie przewodniki wskazują, że należał w swoim czasie do parafii Wszystkich Świętych. Po potopie został odnowiony i zbarokizowany staraniem Andrzeja Nawojowiusa z kolegiaty św. Floriana, a 4 września 1667 r. został po odbudowie konsekrowany przez biskupa Mikołaja Oborskiego (pojawia się wówczas w odniesieniu do niego określenie „kaplica moskiewska”). W 1755 r. dotknął go pożar, w 1768 r. został ponownie zniszczony (podpalony przez Rosjan), ale odbudowano go (pod koniec XVIII w. jest opisywany jako budowla orientowana, pokryta gontem, o dwóch kruchtach, z murowanym sklepieniem).

Przy kościele od XV w. funkcjonował cmentarz, który przez pewien czas pełnił funkcję jednej z dwóch głównych krakowskich nekropolii – przez kilka lat, pomiędzy zamknięciem w końcu XVIII w. cmentarzy parafialnych w granicach miejskich a uruchomieniem na początku XIX w. komunalnego Cmentarza Rakowickiego chowano tu zmarłych z parafii mariackiej i Św. Krzyża (zmarłych z pozostałych parafii chowano w tym okresie na cmentarzu przy kościele św. Piotra Małego na Garbarach).

Kościół został zburzony w 1801 r. (budulec z kościoła użyto przy organizowaniu Cmentarza Rakowickiego, wyposażenie częściowo sprzedano, częściowo przeniesiono do kościoła parafialnego w Modlnicy), zmarłych chowano tutaj jeszcze przez kilka lat (Cmentarz Rakowicki otwarto w 1804 r.). Teren po cmentarzu i kościele puszczono w dzierżawę jako ogród. W 1863 r. nieruchomość po kościele św. Filipa i Jakuba została zajęta przez ojców misjonarzy, którzy założyli tutaj swój dom zakonny, a kilka lat później pobudowali neoromański kościół pod wezwaniem św. Wincentego à Paulo (na południe od dawnej świątyni, bezpośrednio przy Rynku Kleparskim, w pierzei ulicy św. Filipa). Pamiątką po kościele św. Filipa i św. Jakuba jest nazwa ul. św. Filipa na Kleparzu.


kościół św. Filipa i Jakuba, widok od północnego zachodu, panorama Krakowa M. Meriana, 1619 r. (Krakowski lamus historyczny)	rzuty parteru i piętra kościoła św. Filipa i Jakuba i przyległych zabudowań, ok. 1800 r. (ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa)

przekrój poprzeczny kościoła św. Filipa i Jakuba, ok. 1800 r. (ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa)	zrujnowany kościół św. Filipa na stalorycie z XIX w. (Kościoły krakowskie wydane w stalorytach z treściwym onych opisem, Kraków 1885)

kościół św. Filipa i Jakuba (na pomarańczowo) na Planie Kołłątajowskim z 1785 r.; powyżej Rynek Kleparski, ulica Szlak to obecna ul. Warszawska (Stare mapy Krakowa i okolic)	ciąg kamienic w północnej pierzei ul. Filipa z fasadą obecnego kościoła św. Wincentego

Bibliografia

Andrzej Haratym, Kraków (z miastami Kazimierzem i Kleparzem oraz przedmieściami i najbliższą okolicą) [w:] Mirosław Nagielski, Krzysztof Kossarzecki, Łukasz Przybyłek, Andrzej Haratym, Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655–1660, Warszawa 2015, s. 325–373.

Katarzyna Hodor, Założenia cmentarne w krajobrazach Krakowa, „Architektura. Czasopismo Techniczne”, z. 7, rok 109 (2012), s. 280–286.

Dariusz Niemiec, Archeologia w badaniach nad średniowiecznymi miastami Ziemi Krakowskiej (mszps, praca doktorska w Instytucie Archeologii UJ, Kraków 2009).

Zbigniew Beiersdorf, Kleparz [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, nr 150), s. 427–454.

Michał Rożek, Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2006.

Karolina Grodziska, Dwieście lat krakowskiej nekropolii [w:] Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 2003 („Krakowska Teka Konserwatorska”, t. III), s. 11–42.

Marian Myszka, Dawne cmentarze Krakowa w świetle badań archeologicznych [w:] Cmentarz Rakowicki w Krakowie („Krakowska Teka Konserwatorska”, t. III), Kraków 2003, s. 121–143.

Iwona Kęder, Wojciech Kęder, Kościoły nieistniejące [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 450–451.

Świętego Filipa, ulica [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 970.

Dzieje Krakowa, red. Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, t. II: Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, Kraków w wiekach XVI–XVIII, Kraków 1994.

Dzieje Krakowa, red. Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, t. I: Jerzy Wyrozumski, Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.

Jan Kracik, Konfederaci barscy w Krakowie. Nieznany diariusz wydarzeń 1768 roku, „Rocznik Krakowski”, t. LVI: 1990, s. 149–159.

Michał Rożek, Nie istniejące kościoły Krakowa, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 1983 (R. 33), s. 95–120.

Maria Borowiejska-Birkenmajerowa, Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975.

Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796–1809). Część I: Zagadnienia urbanistyczne, „Rocznik Krakowski”, t. 34: 1957, z. 2, s. 62–178.

Janina Dzikówna, Kleparz do 1528 roku, Kraków 1932 (Biblioteka Krakowska, nr 74).

Stanisław Tomkowicz, Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów. Ich nazwy i zmiany postaci, Kraków 1926 (Biblioteka Krakowska, nr 63–64).

Piotr Jacek (Hiacynt) Pruszcz, Kleynoty stołecznego miástá Krakowa, albo koscioły, y co w nich iest widzenia godnego y znácznego, przez Piotra Hiacyntha Prvszcza, krotko opisane, Powtornie záś z pilnośćią przeyźrzáne, y do druku z additámentem nowych Kośćiołow y Relikwii S. podane, z pozwoleniem Zwierzchnośći Duchowney, Kraków 1745.

Przewodnik abo kościołów krakowskich krótkie opisanie wydany w 1603 z widokami Krakowa, którego już nie ma, opr. Justyna Kiliańczyk-Zięba, Kraków 2002.

2000–2024 Grzegorz Bednarczyk

Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.