Kościół Najświętszej Marii Panny (św. Feliksa i św. Adaukta)

Pozostałości średniowiecznej budowli na planie koła pod dawnymi kuchniami zamkowymi na Wawelu (budynkiem zamykającym od zachodu wewnętrzny dziedziniec zamku) zostały odnalezione w początku XX w. Adolf Szyszko-Bohusz wykazał, że były to relikty budowli sakralnej zrealizowanej w formie rotundy. Została ona zrekonstruowana na podstawie koncepcji Szyszko-Bohusza i stanowi obecnie główną atrakcję rezerwatu archeologicznego objętego ekspozycją „Wawel zaginiony”.

Początki kościoła nie są dokładnie znane. Badacze przypisali kościołowi pojawiające się w źródłach wezwanie Najświętszej Marii Panny opierając się na podstawie wzmianki u Jana Długosza, wymieniającej rotundę pod takim wezwaniem jako element fortyfikacji górnego zamku zbudowanych w XIII w. przez Konrada Mazowieckiego od katedry św. Wacława do kościoła św. Gereona, a następnie do rotundy Najświętszej Marii Panny („Conradus ... castrum in Cracovia aedeficat, incipiens ab ecclesia beati Venceslai, a sanctuario altaris beati Thomae ad ecclesiam sancti Gereonis et inde usque ad ecclesiam beate Mariae rotundam”). Przemawiał za tym także fakt, że wiele karolińskich i ottońskich kaplic pałacowych nosiło właśnie takie wezwanie. Wyjątek stanowił Gerard Labuda, który wyraził przypuszczenie, że przedmiotowa rotunda mogła nosić wezwanie św. Gereona, a wezwanie Najświętszej Marii Panny nosił kościół „B”; również Stanisław Kozieł rozważał przynależność tego wezwania do kościoła „B”. Z rotundą jest także wiązane wezwanie św. Feliksa i św. Adaukta, pod którym została ona ponownie uposażona i poświęcona za panowania Kazimierza Wielkiego. Nie jest pewne, czy wezwanie to funkcjonowało wcześniej, ani w jakim ewentualnie zakresie – być może oba wezwania mogły działać obok siebie z uwagi na fakt, że rotunda posiadała dwie kondygnacje (m.in. Gerard Labuda uważał, że wezwanie to rotunda nosiła od swego powstania za sprawą Rychezy). Relikwie św. Feliksa i św. Adaukta trafiły do Kolonii w 1023 r. i dzięki kontaktom z tym miastem (Rycheza, arcybiskup Aron) kult ich mógł już wtedy dotrzeć na Wawel (ich święto jest wymieniane w XI-wiecznych polskich kalendarzach). Warto jednak pamiętać, że pierwsi badacze niekiedy z tego powodu uznawali kościół Najświętszej Marii Panny i kościół św. Feliksa i Adaukta za dwie odrębne budowle, np. tak podawał Feliks Kopera. Roman Michałowski badając wezwania krakowskich kościołów wysunął teorię, zgodnie z którą rotunda Najświętszej Marii Panny stanowiła centrum świadomego założenia kompleksu budowli sakralnych na terenie obecnego Krakowa, wzorowanego na topografii fundacji Ottona III w Akwizgranie.

Jan Długosz stwierdził w „Liber beneficiorum”, że rotunda św. Feliksa i św. Adaukta pochodzi z czasów zanim Polska przyjęła chrześcijaństwo i służyła kultowi pogańskiemu („Praebenda sanctorum Felicis et Adaucti in castro Cracoviensi habens ecclesiam specialem rotundam et altam, prisco et veteri more ex lapide fabrefactam, idolis quondam, priusquam Poloni ad christianitatis iura conversi forent, dicatam”). Przekaz ten nie jest jednak przyjmowany bezkrytycznie, większość badaczy zdecydowanie odrzuca wiązanie budowli z kultem pogańskim, a jednoznaczne stwierdzenie, z jakim konkretnie okresem można wiązać powstanie budowli, nie jest do końca możliwe. Różne teorie przedstawiane przez badaczy począwszy od XIX w. zamykają datę powstania rotundy pomiędzy VII/VIII w. (w koncepcji Jerzego Hawrota, który widział w rotundzie pogańskie mauzoleum) a XI/XIII w. (tak Józef Strzygowski). Adolf Szyszko-Bohusz proponował koniec IX w. lub X w., wiązał budowlę z Kościołem wielkomorawskim i tzw. obrządkiem słowiańskim (kształt architektoniczny rotundy miał jego zdaniem stanowić przesłankę ulegania jej twórców wpływom wschodnim). Za rodowodem wielkomorawskim opowiadał się również Klemens Bąkowski (choć dopuszczał, że powstała dopiero wskutek działalności uchodźców po upadku tego państwa, w X w.). Feliks Kopera (nie znający zresztą lokalizacji rotundy, podejrzewający że mogła ona się znajdować w okolicach Kurzej Stopy) oraz Władysław Abraham przyjmowali z kolei raczej połowę XI w., okres panowania Kazimierza Odnowiciela. Zwolennicy czeskiego rodowodu rotundy (a zatem drugiej połowy X w., np. Andrzej Żaki wskazujący na trzecią ćwierć tego stulecia) wskazywali na podobieństwo rotundy do pierwszego kościoła św. Wita na praskich Hradczanach, zbudowanego przez św. Wacława (925–930; jako pierwsza zwróciła na to uwagę Klementyna Żurowska, choć jej zdaniem budowla powstała ok. 1000 r.). Obecnie większość badaczy skłania się jednak ku powstaniu świątyni na przełomie wieków X i XI (przed 1038 r.) lub w drugiej połowie X w. Technika budowy muru wskazuje, że budowla ta powstała w podobnym okresie co inne wczesne wawelskie budowle murowane (pochodzi zatem najpóźniej z czasów panowania Bolesława Chrobrego i Mieszka II) – tymczasem, jak wskazują Janusz Firlet i Zbigniew Pianowski, trudno oczekiwać aby książęta czescy rozwinęli tak intensywną akcję budowlaną (bo budowli takich na Wawelu jest co najmniej kilka) na peryferiach swego państwa; w samych Czechach budowle murowane były nieliczne i znamy je tylko w domenie rodowej Przemyślidów i Sławnikowiców. Teresa Rodzińska-Chorąży skrytykowała też stwierdzenie o podobieństwie rotundy do pierwotnego kościoła św. Wita w Pradze. Mimo to czeskiego rodowodu rotundy całkowicie wykluczyć nie można. Ostatnio, Zygmunt Świechowski, wskazując potencjalne wzorce dla rotundy w Dalmacji podał też, iż wyniki badań metodą 14C wskazują na budowę przed 970 r.

Także funkcja rotundy była dyskusyjna. Obok wspomnianej koncepcji mauzoleum pogańskiego, przedstawionej przez Jerzego Hawrota, można tu wspomnieć także odrzucone przez późniejszych badaczy koncepcje Paula Stygera (świątynia grobowa pierwszych Piastów) czy Mariana Gumowskiego (uważał rotundę za pierwszą katedrę krakowską, związaną z biskupami Prohorem i Prokulfem w II połowie X w.). Pojawił się też domysł, jakoby rotunda pełniła funkcję baptysterium (tak m.in. Adolf Szyszko-Bohusz powołujący się – choć z wątpliwościami – na przykład Chersonezu Taurydzkiego na Krymie, czy Józef Muczkowski), brak jednak wewnątrz śladów basenu chrzcielnego. Począwszy od Klementyny Żurowskiej (która uznawała nawet, że pierwszy gród wawelski istniał w tym rejonie, co jednak negatywnie zweryfikowały późniejsze badania archeologiczne) dość ugruntowane wydaje się przekonanie, że rotunda była prawdopodobnie kaplicą pałacową. Co prawda taką funkcję przypisuje się też bardziej okazałej bazylice św. Gereona, jednak obecność dwóch kaplic pałacowych: prywatnej/relikwiarzowej (w tym wypadku Najświętszej Marii Panny) i reprezentacyjnej (Gereona) nie jest wykluczona – takie rozwiązania można spotkać w Paderborn, Bambergu, Goslar czy Płocku. Odnalezioną w skale niewielką wnękę już Szyszko-Bohusz interpretował jako możliwe miejsce na relikwie.

Rotunda została zbudowana w technice opus incertum, z łupku piaskowcowego na czystej wapiennej zaprawie w warstwach. Zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz kaplicy odnaleziono ślady tynku. Postawiono ją na planie tetrakonchu – wokół centralnego walca o średnicy prawie pięciu metrów rozmieszczono krzyżowo cztery półkoliste apsydy o promieniu niespełna półtora metra każda. Zachowały się mury do wysokości ok. 3 m, a mury jednej z apsyd z przesklepionym jodełkowo oknem zachowały się do wysokości 7 m. Po stronie południowej odnaleziono ślady aneksu, w którym prawdopodobnie znajdowały się kręcone schody prowadzące na emporę zachodnią (pierwotnie interpretowano pomieszczenie jako zakrystię, dopiero Klementyna Żurowska uznała zagłębienie w podłodze jako miejsce osadzenia słupa podtrzymującego schody). Do rotundy przylegały jeszcze dwa inne aneksy – od strony zachodniej (Klementyna Żurowska dopatrywała się tu palatium książęcego; Andrzej Żaki uznał za swego rodzaju mauzoleum, wewnątrz bowiem znaleziono pochówek mężczyzny – Stanisław Kozieł wyraził przypuszczenie, że mogło to być mauzoleum Świętopełka, syna księcia kijowskiego Włodzimierza I ożenionego z córką Bolesława Chrobrego). Dzięki tym pozostałościom, a także na podstawie analogii do podobnych zachowanych kościołów Adolf Szyszko-Bohusz zrekonstruował rotundę – jej centrum stanowi walec zakończony kopułą, apsydy były sklepione konchowo, a sama rotunda – kopułą, dachy zapewne gontowe. Rekonstrukcja Szyszko-Bohusza budzi dzisiaj pewne wątpliwości, przyjmuje się obecnie za Klementyną Żurowską i Tomaszem Węcławowiczem, że rotunda była smuklejsza, o sylwetce wieżowej, wewnątrz dwupoziomowa (dolna kondygnacja pełniła rolę krypty, w górnej znajdowała się także empora).

Prawdopodobnie w połowie XIII w. podupadła rotunda (zepchnięta w cień przez katedrę) została włączona w bieg wału obronnego jako baszta (wówczas prawdopodobnie rozebrano też aneksy), być może pełniąca też inne funkcje. Początkowo Adolf Szyszko-Bohusz wiązał powstanie muru w linii pomiędzy rotundą a kościołem św. Gereona, którego ślady odnaleziono w substancji budowli wawelskich, właśnie z wcześniej wspomnianą wzmianką Długosza dotyczącą obwarowań wzniesionych przez Konrada Mazowieckiego. Później jednak sam ustalił, że odnaleziony mur nie mógł pochodzić z tak wczesnego okresu, a Konrad wzniósł jedynie fortyfikację drewniano-ziemną dzielącą wzgórze na tej linii. Ostatnio Janusz Firlet i Zbigniew Pianowski przedstawili koncepcję, zgodnie z którą wzmianka o fortyfikacjach Konrada odnosi się do umocnień biegnących między wymienionymi świątyniami wokół wschodniej części wzgórza wawelskiego, a nie w jego poprzek.

Akta świętopietrza z lat 1325–1327 o rotundzie nie wspominają, zapewne była więc wówczas pozbawiona uposażenia (może nieczynna). Została odnowiona przez Kazimierza Wielkiego ok. roku 1340, na nowo uposażona i poświęcona pod wezwaniem św. Feliksa i św. Adaukta (data ta znana jest dzięki wzmiance z 1665 r. z lustracji inwentarza zamkowego: „Xiądz proboszcz rorancki tituli Assumptionis Beatae Mariae Virginis wnosi instancyę względem dwóch fundacyi, aby mu się w nich dosyć działo, to jest do pomienionej rorancyi, tudzież ad altare Sanctorum Felicis et Adaucti, to jest, że mu stół i suknia z wielkorządów należy, na co produkował privillegium Casimiri primi (sic!) de anno 1340, w którym jest fundacya”). Z tego czasu pochodzą m.in. odnalezione ślady gotyckiego wejścia i wsporniki. Podniesiono też o ok. 1,5 m posadzkę oraz dobudowano niewielkie oratorium otwarte do wnętrza przez emporę. Rotunda stała wówczas pomiędzy dwoma skrzydłami zamku, zachodnim i południowym; Adolf Szyszko-Bohusz wyraził przypuszczenie, że prowadziło do niej bezpośrednie przejście z komnat mieszkalnych południowego skrzydła. W ordo coronandi Władysława Warneńczyka kaplica opisana jest jako znajdująca się przy schodach wiodących do królewskiej sypialni.

W XVI w. nastąpiła kolejna przebudowa zamku – w 1517 r. przebudowano skrzydło południowe. Wówczas też zlikwidowano funkcje sakralne rotundy, podzielono ją na dwie kondygnacje i włączono do zabudowy skrzydła zachodniego zamku (z racji na swój okrągły plan powodowała nieregularność w tym skrzydle). Poziom dolny służył odtąd jako sień mieszkania podrządcy zamkowego. Górna część zachowała sklepienie w formie kopuły (wzmianka o tym znajduje się w lustracji z 1739 r.: „Zszedłszy po trzech gradusach kamiennych powykruszanych jest sklepik, w którym posadzka z cegły stara, już miejscami popsowana, wydeptana. Sklepienie w nim puklaste dobre...”). Prebendę św. Feliksa i św. Adaukta przeniesiono na budowaną od 1519 r. kaplicę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przy katedrze wawelskiej, znaną lepiej jako Kaplica Zygmuntowska (świadczy o tym dyplom biskupa krakowskiego Piotra Gamrata z 1543 r. o erekcji i uposażeniu tej kaplicy).

W XVIII w. zburzono górną część dawnej rotundy (z kopułą) i zastąpiono ją obszerniejszym, prostokątnym pomieszczeniem. W 1806 r. budynek dawnych kuchni zamkowych i podrzędztwa został przebudowany przez Austriaków na szpital garnizonowy (na Wawelu stacjonowały wojska austriackie). Wówczas zlikwidowano wynikające z faktu istnienia rotundy nieregularności w planie skrzydła, burząc resztę pozostałości świątyni. Jedynie dzięki faktowi, że nie przebudowywano piwnic, ocalały w ich murach pozostałości rotundy do wysokości 3 m nad pierwotną posadzką świątyni (o tyle podniósł się poziom gruntu przez wieki; relikty jednej z apsyd pozostały w zachowanym gotyckim murze). Gdy garnizon austriacki opuścił Wawel, w 1906 r. odkryto relikty świątyni uznanej wówczas za basztę lub piec piekarski (Zygmunt Hendel), a w 1917 r. – po badaniach prowadzonych dzięki prywatnej dotacji – Adolf Szyszko-Bohusz uznał, że są to relikty rotundy Najświętszej Marii Panny, później noszącej wezwanie św. Feliksa i św. Adaukta. W 1918 r. udostępniono ją zwiedzającym.

relikty kościoła Najświętszej Marii Panny, wystawa „Wawel Zaginiony”	relikty kościoła Najświętszej Marii Panny, wystawa „Wawel Zaginiony”
makieta kościoła Najświętszej Marii Panny, wystawa „Wawel Zaginiony”	makieta kościoła Najświętszej Marii Panny, wystawa „Wawel Zaginiony”
plan i przekrój kościoła Najświętszej Marii Panny, wg A. Szyszko-Bohusza (Z. Pianowski, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, s. 53)	makieta kościoła Najświętszej Marii Panny, fotografia S. Kolowcy, lata 30. XX w. (ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa)
plan kościoła Najświętszej Marii Panny, wg St. Kozieła (S. Kozieł, Badania acheologiczne w Krakowie na Wawelu w latach 1970–1976, s. 221)	rzut pomieszczenia na parterze kuchni królewskich – dawnej rotundy św. Feliksa i Adaukta – na planie zamku królewskiego z 1803 r. (Wawel. Atlas planów, widoków i zdjęć architektonicznych z XVII, XVIII i XIX wieku, tabl. 24)
południowo-wschodnie skrzydło zamkowe, dawne kuchnie zamkowe na Wawelu

Bibliografia

2000–2023 Grzegorz Bednarczyk

Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.