Nieistniejące kościoły Krakowa |
|||||||||||||||||||||||||||||||||
Kościół św. Szczepana (jezuitów)Kościół ten stał niegdyś w południowo-wschodniej części dzisiejszego placu Szczepańskiego. Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z 1310 r. Daty jego powstania nie jesteśmy pewni. Część badaczy przypuszcza, że może mieć on metrykę przedlokacyjną (z pierwszej połowy XIII w.), co uzasadniają widocznymi na starych planach miasta nieznacznymi zaburzeniami regularności lokacyjnej szachownicy ulic w jego okolicy. Zdaniem Józefa Jamroza kościół mógł stanowić element niewielkiej przedlokacyjnej osady targowej (wskazują na to także ślady wczesnośredniowiecznej zabudowy drewnianej w sąsiedztwie). Przy kościele odnaleziono pozostałości cmentarza z przełomu XII/XIII w. (m.in. pod jego gotyckim prezbiterium – dowodzi to także stopniowej rozbudowy kościoła w średniowieczu), co mogłoby cofnąć jego datowanie, jednak nie odnaleziono pozostałości jakichkolwiek fundamentów romańskich. Najwcześniejszy znany nam kościół był budowlą orientowaną, trójnawową, halową, zbudowaną na planie prostokąta z węższym prezbiterium. Był jednym z głównych kościołów miasta – kościołem parafialnym na pewno już w XIV w. (w 1327 r. wymieniono wśród czterech krakowskich parafii parafię św. Szczepana). Także w XIV w. zanotowano przy nim szkołę parafialną (około przełomu XV i XVI w. nowy budynek szkoły miał wznieść Maciej Miechowita). Działało też przy nim bractwo religijne św. Urszuli (11 Tysięcy Dziewic), którego istnienie jest potwierdzone w tym samym stuleciu. Parafia św. Szczepana w XVII w. obejmowała obok kilku ulic w Krakowie, także jurydykę Garbary, Kawiory, Krupniki oraz Biskupie, a także Czarną Wieś, Nową Wieś, Łobzów, Krowodrzę, Rząskę, Mydlniki i Bronowice Wielkie. W XVI w. kościół św. Szczepana stał się pierwszym punktem oparcia jezuitów w Krakowie dzięki sympatii, jaką darzył ich tutejszy proboszcz ks. Tomasz Płaza. Już w 1579 r. jezuici zorganizowali tu dom misyjny, w 1585 r. otrzymali sąsiednią kaplicę św. Macieja i św. Mateusza, przy której uruchomili nowicjat, a w 1589 r. potwierdzono ostatecznie ich prawo patronatu nad kościołem i parafią św. Szczepana (Stefan Batory zrzekł się patronatu królewskiego), choć nie pełnili funkcji proboszcza (między jezuitami i proboszczami dochodziło później do konfliktów, m.in. w 1681 r. tutejszy wikary wytoczył jezuitom przegrany proces o nieprawne przejęcie kościoła). Z czasem w rejonie obecnego pl. Szczepańskiego powstał cały zespół zabudowań jezuickich obejmujący m.in. dwa kościoły, szkołę parafialną (zbudowaną na początku XVI w. staraniem Macieja Miechowity w miejsce spalonej drewnianej) oraz wzniesione przez zakon w pierwszej połowie XVII w. klasztor i nowicjat (m.in. poprzez przebudowę zakupionych domów), a także budynek probostwa i szpital (w obecnej południowej pierzei pl. Szczepańskiego). Jezuici początkowo nie przebudowali jednak samego kościoła, a jedynie podjęli stopniową adaptację jego wnętrz do swoich potrzeb, barokizując wyposażenie. W pierwszej połowie XVII w. wydzielono część północnej nawy i urządzono tam kaplicę św. Stanisława Kostki, z kolei w nawie południowej urządzono kaplicę św. Ignacego Loyoli. W połowie XVII w. kanclerz wielki koronny Stefan Koryciński przeznaczył bardzo duże kwoty na urządzenie przy kościele mauzoleum Korycińskich oraz szeroko zakrojoną przebudowę kościoła. Na przeszkodzie realizacji tych planów stanął potop szwedzki (choć sam kościół nie został wówczas zniszczony). Ostatecznie mauzoleum Korycińskich w zaplanowanej, bogatej formie nie zrealizowano (kanclerz został pochowany w kaplicy św. Ignacego), a przebudowa kościoła została zrealizowana dopiero w latach 1687–1692 – m.in. pojawił się wówczas nowy, barokowy wystrój wnętrz (dzieło Jakuba Solariego), wzniesiono też nową fasadę, nawiązującą do fasady kościoła św. Piotra i św. Pawła, z dużą kruchtą przed wejściem do świątyni. Nie wiemy, na ile w tej przebudowie zrealizowano pierwotne projekty opracowane za życia Korycińskiego. W 1732 r. odebrano kościół jezuitom (nowicjat i kaplica św. Macieja i św. Mateusza pozostała w ich rękach aż do kasaty zakonu w 1772 r.), a w 1758 r. biskup Załuski przekazał go Akademii Krakowskiej. Z 1748 r. pochodzi dokładny opis kościoła zawarty w aktach wizytacji biskupa Andrzeja Załuskiego. Wokół kościoła znajdował się cmentarz otoczony murem, w jego południowo-wschodnim narożniku stał budynek szkoły. Do kościoła od południa przylegała kostnica, od północy do prezbiterium – zakrystia, a przy głównym wejściu od wschodu – kruchta. Kościół nie posiadał wieży, a jedynie niewielką sygnaturkę (osobna dzwonnica wznosiła się obok kościoła, przy zachodnim wejściu). Znajdująca się na przedłużeniu południowej nawy kaplica św. Ignacego była wykładana czarnym, dębnickim marmurem (z tego materiału wykonano też ołtarz w kaplicy św. Stanisława Kostki w północnej nawie). W kościele znajdowały się liczne ołtarze, w tym cechowe: białych garbarzy, krupników, czerwonych garbarzy, ogrodników i garncarzy. Była to wówczas już mocno zniszczona budowla – tak ją opisywał Emanuel Murray: „Kościół Ś. Szczepana (...) liczy się między najdawniejszymi w Krakowie, prawie już upada od starości i nie ma nic, co by mogło ściągnąć na siebie uwagę, chyba niektóre jego mało warte, okopciałe nagrobki.” W 1797 r. władze austriackie przeniosły parafię z ulegającego zniszczeniu kościoła do karmelitów na Piasek. Wówczas także zniesiono cmentarz i rozebrano jego mury. Odtąd kościół popadł w jeszcze większą ruinę i zamknięto go ostatecznie w 1801 r. 11 października odbyło się ostatnie nabożeństwo, a dzień później uroczysta procesja przenosząca relikwie świętych do kościoła karmelitów na Piasku. Część wyposażenia kościoła wystawiono wówczas na licytację (m.in. organy i dzwon), a uzyskane fundusze przeznaczono na remont domu proboszcza i wikariuszów przy kościele na Piasku. Kościół św. Szczepana zburzony został w roku następnym; materiały z rozbiórki kupił zamożny kamieniarz Ślepiczka. Zlikwidowano również szkołę, a w 1817 r. także szpital św. Szczepana. Dzisiaj pamiątką po kościele są nazwy ul. Szczepańskiej (nazywanej tak już w średniowieczu) oraz placu Szczepańskiego, powstałego na początku XIX w. na miejscu zburzonych zabudowań kościoła św. Szczepana, kościółka św. Macieja i Mateusza oraz innych zabudowań pojezuickich (nazwa funkcjonowała od samego początku jego istnienia, choć w okresie Księstwa Warszawskiego oficjalnie nazwano go placem Gwardii Narodowej). Na placu tym przez lata funkcjonował targ, co uchroniło go przed zabudową (w końcu XIX w. rozważano budowę tutaj teatru miejskiego). Obecną siedzibą parafii św. Szczepana jest kościół pod tym samym wezwaniem postawiony w okresie międzywojennym przy ul. Sienkiewicza – znajdują się tam elementy wyposażenia zburzonego kościoła, m.in. gotycka chrzcielnica z XV w., wczesnobarokowy ołtarz z ołtarzem Matki Boskiej Pocieszenia oraz relikwiarze; niektóre elementy wyposażenia dawnego kościoła św. Szczepana zachowały się też w kościele karmelitów na Piasku (przez ponad 100 lat będącego siedzibą parafii św. Szczepana), w tym obraz i barokowa kapa przedstawiające ukamieniowanie św. Szczepana. W 2010 r. na pl. Szczepańskim ustawiono model dawnej zabudowy tej okolicy, obejmujący m.in. kościół św. Szczepana w gotyckiej formie.
Bibliografia
2000–2024 Grzegorz Bednarczyk Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat. |
» Nieistniejące kościoły Krakowa:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
