Nieistniejące kościoły Krakowa



Kościół św. Urszuli (św. Jana Bożego, bonifratrów)

Kościół ten stał na rogu ul. św. Jana i św. Marka, należał do zakonu bonifratrów. Zakonników sprowadził tutaj kupiec krakowski i poczmistrz królewski Walerian Montelupi (Wilczogórski) darując im w 1609 r. stojący na tym miejscu dom. Był to akt dziękczynienia za wyleczenie Zygmunta III Wazy przez jednego z bonifratrów, brata Gabriela, przysłanego królowi przez cesarza Ferdynanda II Habsburga. W 1615 r. biskup Piotr Tylicki wydał akt fundacyjny szpitala św. Urszuli (takie wezwanie nadano być może dla upamiętnienia żony Sebastiana Montelupiego, wuja Waleriana) z kaplicą św. Jana z Matty (Jana Bożego, założyciela bonifratrów). Bonifratrzy przerobili dom otrzymany od Montelupiego na kościół, a w sąsiedniej kamienicy (od zachodu, przy dzisiejszej ul. św. Marka) pozyskanej w 1610 r. urządzili klasztor i szpital. Ten ostatni, choć niewielki, wyróżniał się na tle innych instytucji tego czasu, pełniących częściej funkcję przytułku. Powstały tutaj klasztor bonifratrów był domem macierzystym dla całej ich prowincji polsko-litewskiej zakonu, działał tu m.in. nowicjat.

Kościół był budowlą murowaną, jednonawową, zbudowaną na planie prostokąta, o prostej trójosiowej fasadzie. Zajmował on budynek wzdłuż ul. św. Jana sięgając od obecnej ul. św. Marka (od strony której znajdowała się główna fasada i prowadziło do kościoła główne wejście; drugie, boczne, było od ul. św. Jana) do północnej ściany dzisiejszej sieni budynku PAN. Zwieńczony był niewielką sygnaturką. Wedle austriackiego opisu z 1798 r. miał posadzkę ceglaną do ambony i marmurową w dalszej części do ołtarza. Zapewne był ozdobiony polichromią (w obecnej sieni budynku PAN zachowało się malowidło przedstawiające anioła). Sąsiedni budynek klasztoru, jak wynika z opisów, był murowany z cegły, dwukondygnacyjny, kryty gontem (pod koniec XVIII w. E. Murray określił go jako „bardzo staroświecki i ciemny”). Prosto z kościoła prowadziło przejście do szpitala, obok znajdowała się apteka, refektarz oraz pomieszczenia gospodarcze. Na piętrze miała być jadalnia, nowicjat, cele, izba gościnna i biblioteka. Bonifratrzy z czasem powiększali swój stan posiadania: przed 1654 r. pozyskali kamienicę przylegającą do kościoła od północy (przy ul. św. Jana), w 1695 r. kolejną kamienicę przy ul. św. Marka (w 1791 r. była w złym stanie, wedle opisu z 1798 r. były tam magazyny, a na piętrze kuchnia), a w 1719 r. następną kamienicę na północ przy ul. św. Jana (oddawali ją w dzierżawę). Wedle opisu z 1791 r. w klasztorze bożogrobców znajdowało się 14 księży, 15 chorych i 4 osoby służby.

W 1797 r. wybrukowano ul. św. Jana i w związku z tym zniesiono figurę stojącą przed klasztorem. W 1812 r. na mocy dekretu księcia warszawskiego Fryderyka Augusta odebrano bonifratrom te budynki i przeniesiono ich do kościoła i klasztoru trynitarzy na podkrakowskim Kazimierzu (tutejsze zgromadzenie trynitarzy podupadło z uwagi na odcięcie go od głównych źródeł dochodów wskutek przeprowadzenia nowych granic państwowych). Budynki po bonifratrach wystawiono na licytację, początkowo bez efektu. Kupił je dopiero w 1818 r. bogaty kupiec pochodzenia węgierskiego, osiadły w Krakowie, Maciej Knotz, który urządził tu wozownię, stajnię i różne składy, służące jego przedsiębiorstwu oraz prowadzonej przezeń w pobliżu oberży, która znajdowała się w budynkach dawnego kościoła Najświętszej Marii Panny na Żłobku i klasztoru bernardyńskiego.

W 1830 r. w budynku dawnego kościoła urządzono teatr: senat Wolnego Miasta przyznał wówczas licencję na prowadzenie teatru Janowi Mieroszewskiemu, który nie mógł skorzystać z dotychczasowego budynku wskutek braku porozumienia z jego właścicielem Jackiem Kluszewskim (ten uprzednio prowadził teatr, ale miasto odebrało mu licencję w 1828 r.). Licencja została przyznana na 10 lat i dawała Mieroszewskiemu prawo czerpania pożytków z działalności teatralnej oraz gwarantowało subwencję od miasta. Mieroszewski wynajął od Knotza budynek dawnego kościoła św. Urszuli (na 10 lat, z prawem odkupu). W ciągu dwóch miesięcy przerobił go na cele teatralne (parter na 160 miejsc i loże) i 31 grudnia 1830 r. dano w nim pierwsze przedstawienie. Choć Mieroszewski, dyrektor krakowskiej policji i carski szambelan, musiał zrezygnować z tego przedsięwzięcia już jesienią 1831 r. (wobec niechęci społeczeństwa do niego, w atmosferze wzburzonej powstaniem listopadowym), teatr działał tutaj do 1842 r. (do 1840 prowadził go Juliusz Pfeifer, potem Tomasz Chechłowski). Wówczas senat widząc szczupłość i niedogodność sceny nabył dawny teatr Jacka Kluszewskiego przy placu Szczepańskim i poszerzywszy go o sąsiednią kamienicę przebudował gruntownie na cele teatralne.

Dawny teatr przy św. Jana kupił Wojciech Kowalski, który w 1844 r. rozpoczął przebudowę budynku na cele mieszkalne (dwupiętrową kamienicę według projektu Michała Wąsowicza). Mimo, że w 1845 r. zawaliła się ściana od strony św. Marka (grzebiąc robotnika), cel zrealizowano. Następnie kamienica należała do hrabiów Stadnickich, potem do hrabiego Piotra Dunin-Borkowskiego. Była wówczas wynajmowana: w latach 1877–1896 mieściła się tam szkoła realna, a później sąd cywilny powiatowy (przebudowano wówczas wnętrza i dobudowano oficyny według projektu Józefa Pokutyńskiego). W 1929 r. kamienicę kupiła Polska Akademia Nauk i włączyła ją do kompleksu swoich budynków (stanowi jego część do dzisiaj). Po remoncie w latach 70. XX w. wyeksponowano fragmenty dekoracji fasady oraz malowideł kościoła.

ulica św. Marka w kierunku zabudowań reformackich, na pierwszym planie kościół św. Urszuli przerobiony na teatr, rys. J. Brodowskiego, XIX w.
kościół św. Urszuli przy ul. św. Jana, rys. J. Brodowskiego, XIX w.
ulica św. Marka w kierunku zabudowań reformackich, na pierwszym planie kościół św. Urszuli przerobiony na teatr, rys. J. Brodowskiego, XIX w. (Dzieje Krakowa, t. III, s. 133)
kościół św. Urszuli przy ul. św. Jana, rys. J. Brodowskiego, XIX w. (Kraków wczoraj i dziś)
budynek PAN na rogu ul. św. Jana i św. Marka, widok od południa
fragment obramowania na południowej ścianie budynku PAN (niegdyś fasadzie kościoła) – być może fragment portalu kościoła?
budynek PAN na rogu ul. św. Jana i św. Marka, widok od południa
fragment obramowania na południowej ścianie budynku PAN (niegdyś fasadzie kościoła) – być może fragment portalu kościoła?
tablica upamiętniająca kościół św. Urszuli w sieni budynku PAN
malowidło z dawnego kościoła św. Urszuli w sieni budynku PAN
tablica upamiętniająca kościół św. Urszuli w sieni budynku PAN
malowidło z dawnego kościoła św. Urszuli w sieni budynku PAN
kościół św. Urszuli (na pomarańczowo) na Planie Kołłątajowskim z 1785 r.
kościół św. Urszuli (na pomarańczowo) na Planie Kołłątajowskim z 1785 r., po prawej klasztor i szpital; ulica Rogacka to obecna ul. św. Marka (Stare mapy Krakowa i okolic)

Bibliografia

  • Zdzisław Gajda, Przewodnik po Krakowie dla medyków czyli Kraków medyczny w aspekcie historycznym, Kraków 2015.
  • Kamila Follprecht, Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w., „Hereditas Monasteriorum”, t. 5: 2014, s. 27–41.
  • Michał Rożek, Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2006.
  • Bonifratrzy [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 78.
  • Iwona Kęder, Wojciech Kęder, Kościoły nieistniejące [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 450–451.
  • Montelupi [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 626.
  • Julian Dybiec, Waldemar Komorowski, Polska Akademia Umiejętności [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 780–781.
  • Jan Michalik, Teatr [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa-Kraków 2000, s. 982.
  • Dzieje Krakowa, red. Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, t. II: Janina Bieniarzówna, Jan Marian Małecki, Kraków w wiekach XVI–XVIII, Kraków 1994.
  • Michał Rożek, Nie istniejące kościoły Krakowa, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 1983 (R. 33), s. 95–120.
  • Henryk Gaertner, Udział krakowskiego szpitala Braci Miłosiernych (obecnie im. Edmunda Biernackiego) w walce z chorobami zakaźnymi, „Znak”, rok XXX: 1978, nr 12 (294), s. 1555–1564.
  • Emanuel Murray, Emanuela Murraya Opisanie topograficzne i filozoficzne miasta Krakowa, opr. Karol Estreicher, „Rocznik Krakowski”, t. 48: 1977, s. 77–157.
  • Danuta Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796–1809). Część I: Zagadnienia urbanistyczne, „Rocznik Krakowski”, t. 34: 1957, z. 2, s. 62–178.
  • Stanisław Tomkowicz, Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów. Ich nazwy i zmiany postaci, Kraków 1926 (Biblioteka Krakowska, nr 63–64).
  • Adam Chmiel, Domy krakowskie. Ulica św. Jana, Kraków 1924 (Biblioteka Krakowska, nr 61–62).
  • Klemens Bąkowski, Dzieje Krakowa, Kraków 1911.
  • Ambroży Grabowski, Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, wyd. Stanisław Estreicher, t. I, Kraków 1909 (Biblioteka Krakowska, nr 40).
  • Ambroży Grabowski, Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego, wyd. Stanisław Estreicher, t. II, Kraków 1909 (Biblioteka Krakowska, nr 41).
  • Wiktor Kopff, Wspomnienia z ostatnich lat Rzeczypospolitej Krakowskiej, wyd. Stanisław Estreicher, Kraków 1906 (Biblioteka Krakowska, nr 31).
  • Klemens Bąkowski, Kronika krakowska 1796–1848, Część 2: Od r. 1816 do 1831, Kraków 1906 (Biblioteka Krakowska, nr 30).
  • Klemens Bąkowski, Kronika krakowska 1796–1848, Część 1: Od r. 1796 do 1815, Kraków 1905 (Biblioteka Krakowska, nr 27).
  • Karol Estreicher, Teatr krakowski, Kraków 1898.
  • Na otwarcie Teatru Miejskiego w Krakowie, Kraków 1893.
  • Piotr Jacek (Hiacynt) Pruszcz, Kleynoty stołecznego miástá Krakowa, albo koscioły, y co w nich iest widzenia godnego y znácznego, przez Piotra Hiacyntha Prvszcza, krotko opisane, Powtornie záś z pilnośćią przeyźrzáne, y do druku z additámentem nowych Kośćiołow y Relikwii S. podane, z pozwoleniem Zwierzchnośći Duchowney, Kraków 1745.
  •  

    2000–2024 Grzegorz Bednarczyk

    Materiały z tej strony są objęte prawami autorskimi – zajrzyj do informacji na ten temat.